Beslissingen pakken verschillend uit door ruis

We denken dat we onze beslissingen heel afgewogen en rationeel nemen, maar niets is minder waar. Dit toont Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman aan in zijn nieuwe boek Ruis (2021).

Op basis van diepgaande onderzoeken constateert hij dat mensen die een vrijwel identieke situatie voorgelegd krijgen, deze toch heel verschillend beoordelen. Hij geeft voorbeelden van onderzoeken in de rechtspraak en bij verzekeringsmaatschappijen. Daar zou je verwachten dat professionals in eenzelfde situatie tot eenzelfde beoordeling komen, maar tussen de opgelegde straffen en de berekende premies zaten afwijkingen tot 50%! Dat geeft te denken over uitkomsten van sollicitatiegesprekken en adviezen van medici en keuzes van beleidsmakers en bestuurders!

Kahneman stelt dat we allemaal lijden aan de illusie van de overeenstemming: we denken dat eenzelfde casus moet leiden tot dezelfde beslissing, hoogstens met een geringe marge. Zo bleek uit zijn onderzoeken dat het management het verschil tussen de oordelen van hun medewerkers veel kleiner inschatte dan er in werkelijkheid was.

Afwijkingen in beoordelingen kunnen (gevoelens van) onrechtvaardigheid teweegbrengen, omdat de een iets niet krijgt en de ander wel. Dit ondermijnt het vertrouwen in het (belasting-, uitkerings-, zorg-, rechts-, politieke enz.) systeem.

Ruis is volgens Kahneman de grootste verklaring voor verschillen in beslissingen over eenzelfde situatie.

Wat is ruis?

Kahneman stelt nadrukkelijk dat ruis iets anders is dan bias ofwel vooroordelen die mensen altijd hebben en die dus al hun beslissingen kleuren. Hij onderscheidt vier soorten ruis:

• Niveauruis: de invloed van de persoonlijkheid
  Voor een oordeel maakt het uit hoe streng of gemakkelijk iemand is of hoe optimistisch of pessimistisch. Zo zal een bepaald persoon bijvoorbeeld voor fraude altijd een lichtere straf geven dan een ander.
• Patroonruis: de invloed van de context
  Persoonlijke ideeën of onbewuste associaties (bijvoorbeeld door eerdere ervaringen) spelen een rol, doordat de specifieke situatie je triggert om op een bepaalde manier te kijken.
• Gelegenheidsruis: de toevalsfout
  Hierbij gaat het om tijdelijke effecten in het moment van de beslissing: iemands stemming, mate van haast/moeheid, maar ook de volgorde van casussen (heb je al drie verzoeken afgewezen, dan is de kans groot dat je het volgende positiever beoordeelt). In medische termen gaat het om de continue variabiliteit in de hersenen.
• Groepsruis
  Bij beoordelingen in een groep kunnen ook oneigenlijke mechanismen spelen als meegaan met wie het eerst iets zegt, zich aanpassen aan groepsleden met status, willen aansluiten bij de meerderheid (winnaarseffect), vooral horen wat je toch al vindt. Als we echt gebruik willen maken van de diversiteit in de groep, moeten we ons bewust zijn van dergelijke dynamieken en zorgen voor onafhankelijkheid in de beoordeling. Kahneman pleit bijvoorbeeld bij sollicitatiegesprekken voor het werken met beoordelingsschalen voordat de commissie met elkaar in gesprek gaat.

Hoe komen we tot betere oordelen?

Kahneman geeft een aantal tips:

• Maak gebruik van regels en Artificial Intelligence.
  Uit onderzoek blijkt dat deze tot veel accuratere beslissingen leiden, maar met name bij maatwerk, in de menselijke interactie, bij politieke en morele overwegingen is de acceptatie van besluiten die op basis van regels of AI genomen zijn, minder groot. Mensen willen als individu gezien worden, erkend worden. Dus het kan geen universeel substituut zijn, wel een ondersteuning.
• Zet betere beoordelaars in.
  Het helpt als mensen kunnen reflecteren op de manier waarop ze denken en daardoor onafhankelijker zijn. Goede beoordelaars zijn op zoek naar het weerleggen van hun eigen argumenten en zorgen dat de oordelen verifieerbaar zijn. Het loont om beoordelaars statistische kennis bij te brengen. (Hier zit een grote ergernis van Kahneman, die zelf statisticus is: mensen denken niet statistisch en dus niet rationeel!)
• Stel een beslissingswaarnemer aan.
  Iemand die inhoudelijk niet meedoet aan het oordeel, maar alleen let op het proces. Omdat je een blinde vlek eerder bij een ander herkent dan bij jezelf. Het is geen makkelijke rol, want mensen vinden het lang niet altijd fijn om kritische bekeken te worden. Het is vooral handig om ook gewerkt met een beslissingsindex te werken, een lijst van aandachtspunten.
• Werk aan beslissingshygiëne.
  – De informatie stroomlijnen: wat heb je écht nodig? Herken de invloed van emotie. Laat eerdere oordelen (bij 2nd opinion/sollicitatie) buiten beschouwing.
  – Meer onafhankelijke oordelen verzamelen: de wijsheid van de groep.
  – Complexe oordelen ontleden in kleine deelbesluiten en die afzonderlijk evalueren. Stel je beslissing uit tot je met alles samen tot een holistisch oordeel kunt komen.

Een wereld met minder ruis heeft veel voordelen: het scheelt geld, voorkomt fouten en zorgt voor meer eerlijkheid en rechtvaardigheid.

Ruis reduceren begint met bewustzijn en erkenning van dit fenomeen. Daarom zou elke beslisser het boek van Kahneman c.s. moeten lezen. Ik vond het wel taai, maar gelukkig kun je inmiddels ook video’s bekijken waarin Kahneman zijn inzichten uitlegt.

Uiteindelijk begint het met het besef dat je het zelf wel eens bij het verkeerde eind kunt hebben.

Annemiek Meinen

Daniel Kahneman, Olivier Sibony en Cass Sunstein: Ruis. Waarom we zo vaak verkeerde beslissingen nemen en hoe we dat kunnen voorkomen. Nieuw Amsterdam, 2021

Zie ook de video’s op www.denkproducties.nl